Οι γνωσιακές διεργασίες έγκεινται σε κανόνες οργάνωσης, ανάκλησης και χρήσης των πληροφοριών από τη μεριά κάθε ατόμου στην προσπάθεια ερμηνείας μιας τρέχουσας εμπειρίας. Η μελέτη τους αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο οι παρελθούσες εμπειρίες-σχήματα του ατόμου, με την εμφάνιση των τρεχόντων ερεθισμάτων διαμορφώνουν τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές του ατόμου. Μελετώντας το είδος των χρησιμοποιούμενων γνωσιακών διεργασιών του ατόμου μπορούμε να εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα για τις σκέψεις του και τις συμπεριφορές του. Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να εξαγάγουμε κάποιους γενικούς κανόνες που διέπουν τις νοητικές και συμπεριφορικές δραστηριότητές του.
Αντίστοιχα με τον τρόπο που αναφερόμαστε σε δυσπροσαρμοστικές και δυσλειτουργικές γνωσίες-αυτόματες σκέψεις μπορούμε να μιλήσουμε και για δυσπροσαρμοστικές και δυσλειτουργικές γνωσιακές διεργασίες. Έτσι, στη ΓΣΘ υπάρχει ένας δεκάλογος γνωσιακών παρεκκλίσεων τα οποία θα παρουσιαστούν συνοπτικά:
1.Διπολική σκέψη: Απόλυτη σκέψη, τύπου ‘’άσπρο- μαύρο΄΄,’’όλα ή τίποτα’’, ΄΄καλό-κακό΄΄πχ ‘’ Ή θα παίρνω πάντα άριστα, άρα θα είμαι καλός μαθητής , ή δεν θα παίρνω πάντα άριστα, άρα θα είμαι ένα τίποτα.’’
2. Υπεργενίκευση: Ένα μεμονωμένο αρνητικό γεγονός βιώνεται από το άτομο ως ένα κομμάτι από μια ατέλειωτη αλυσίδα πολλών αρνητικών, εκφρασμένο με λέξεις όπως ΄΄πάντα, όλα τίποτα, ποτέ’’ πχ ΄΄ Έγραψα άσχημα στις εξετάσεις, όλα τέλειωσαν, ποτέ δεν θα καταφέρω να είμαι καλός σε οτιδήποτε.΄΄
3. Νοητικό φίλτρο: Η σκέψη του ατόμου επικεντρώνεται σε μια αρνητική λεπτομέρεια που ‘’χρωματίζει’’ το σύνολο, όπως μια σταγόνα μελάνι σε ένα δοχείο με νερό πχ ΄΄ Ο διευθυντής μου είπε ότι πρέπει να προσπαθήσω περισσότερο, επομένως είμαι χαζός.΄΄
4. Υποτίμηση θετικών: Το άτομο παραγνωρίζει ως ασήμαντα πράγματα που πετυχαίνει πχ ΄΄Και τι μετράει που μου λένε όλοι ότι είμαι καλός στη δουλειά μου.’’
5. Αυθαίρετο συμπέρασμα: Το άτομο εξάγει αυθαίρετα συμπεράσματα είτε αποδίδοντας σε άλλους προθέσεις χωρίς μαρτυρία( διάβασμα μυαλού) πχ ΄΄ Ο σύντροφός μου με θεωρεί σαν έναν από τους χειρότερους συντρόφους.΄΄
είτε προβλέποντας αρνητικά για το μέλλον( διάβασμα μέλλοντος) πχ’’ Τι κι αν προσπαθώ, αφού ούτως ή άλλως θα τα κάνω χάλια΄΄.
6. Μεγαλοποίηση ή ελαχιστοποίηση: Στην καταθλιπτική διαταραχή οι θεραπευόμενοι υπερβάλλουν επί αρνητικών και συρρικνώνουν επί θετικών γεγονότων, στις αγχώδεις διαταραχές καταστροφοποιούν τις αρνητικές συνέπειες στην οξεία φάση της αγχώδους διαταραχής πχ΄΄ Η επιβράβευση από τον προϊστάμενο δεν είναι κάτι, το ποιος θα πάρει την προαγωγή θα μετρήσει.΄΄
7. Συναισθηματική συλλογιστική: Τα άτομα θεωρούν τα συναισθήματά τους αποτυπώνουν πιστά την πραγματικότητα πχ. ΄΄Αφού νιώθω σαν αποτυχημένος, έτσι είμαι΄΄
8. Πρέπει: Στην διεργασία αυτή οι σκέψεις και οι συμπεριφορές των ατόμων καθορίζονται από άκαμπτους κανόνες-πρέπει, που δημιουργούν ενοχές όταν απευθύνονται στους εαυτούς τους και θυμό όταν απευθύνονται στους άλλους πχ΄΄Πρέπει να είμαι τέλειος σε όλα, αλλιώς είμαι άχρηστος.΄΄
9.Εσφαλμένη τιτλοφόρηση: Μια τυχαία αποσπασματική συμπεριφορά( ο καιρός μετεωρολογικά, τιτλοφορείται από το άτομο ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας πχ. ΄΄Αφού τον Αύγουστο έβρεξε μια μέρα, ο Αύγουστος είναι ένας βροχερός μήνας.΄΄
10. Προσωπικοποίηση: Η έκβαση ενός αρνητικού γεγονότος αποδίδεται από το άτομο στον εαυτό του ολοκληρωτικά, παραγνωρίζοντας άλλες συνεισφορές πχ΄΄Εγώ φταίω που η ποδοσφαιρική ομάδα του σχολείου πήρε την τελευταία θέση στους αγώνες.΄΄
Είναι σημαντικό να επισημανθεί πως στη διάρκεια της θεραπείας συνεργατικά ο θεραπευόμενος με τη βοήθεια του θεραπευτή αφού αναγνωρίσει αυτές τις διεργασίες να δομήσει εναλλακτικές και πιο λειτουργικές ερμηνείες-σκέψεις.
