Η γνωσιακή ανάλυση αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι της Γνωσιακής Συμπεριφορικής Θεραπείας (CBT). Η γνωσιακή ανάλυση μπορεί να παραλληλιστεί με ένα δέντρο, όπου τα κομμάτια είναι αλληλένδετα μεταξύ τους.
Συγκεκριμένα, οι αυτόματες αρνητικές σκέψεις παρομοιάζονται με τα φύλλα και τα κλαδιά του δέντρου, καθώς είναι το πρώτο πράγμα που παρατηρούμε και είναι ευκολότερο να κοπούν.
Οι ενδιάμεσες πεποιθήσεις που συνίστανται σε κανόνες του τύπου «εάν» και «πρέπει» μπορούν να παρομοιαστούν με τον κορμό του δέντρου, (που δεν είναι το πρώτο πράγμα που κοιτάμε αν και καταλαβαίνουμε το σχήμα και το μέγεθος του) και είναι πιο δύσκολο να κοπεί επειδή χρειάζεται πριόνι, αλλά και πιο εύκολο να αλλάξει σε σχέση με τις πυρηνικές πεποιθήσεις-ρίζες του δέντρου που πρέπει να ξεριζωθούν.
Σε κάθε περιστατικό της CBT, κεντρικό ρόλο διαδραματίζει η γνωσιακή ανάλυση του προβλήματος. Οι πυρηνικές πεποιθήσεις σε σχέση με τις ενδιάμεσες και τις αυτόματες σκέψεις είναι βαθιά ριζωμένες στο άτομο και είναι πολύ δύσκολο να τροποποιηθούν. Ουσιαστικά, αποτελούν σκέψεις των θεραπευόμενων για τον εαυτό τους και τον κόσμο που αντιπροσωπεύουν τον «πυρήνα» όλων των υπολοίπων σκέψεων.
Παραδείγματα ενδιάμεσων πεποιθήσεων μπορεί να είναι τα εξής :
α) Για να είμαι καλά στη ζωή μου πρέπει οι δικοί μου άνθρωποι να είναι κοντά μου και να με αγαπούν
β) Αν είχα συμπεριφερθεί διαφορετικά θα είχα κερδίσει την αγάπη του πατέρα μου κλπ.
Γενικότερα, οι ενδιάμεσες πεποιθήσεις αποτελούνται από παραδοχές-φράσεις που έχουν ως συστατικό το «αν» και το «πρέπει». Υπόκεινται πιο εύκολα σε εξέταση και αλλαγή σε σχέση με τις πυρηνικές πεποιθήσεις και πιο δύσκολα σε σχέση με τις αυτόματες σκέψεις.
Εκλυτικό Γεγονός: Το κριτικό-εκλυτικό γεγονός συνίσταται σε μια πρόσφατη ψυχοπιεστική κατάσταση που οδηγεί το θεραπευόμενο σε ένα ψυχοπαθολογικό επεισόδιο (πχ ένας πρόσφατος χωρισμός, μια πρόσφατη απώλεια κ.ο.κ)
Παρόν πρόβλημα: Το παρόν πρόβλημα του εκάστοτε θεραπευόμενου μπορεί να περιγραφεί αναλυτικά στη στήλη abc (όπου a είναι το γεγονός, b οι αυτόματες αρνητικές σκέψεις και c οι συνέπειες-αρνητικά συναισθήματα και δυσλειτουργικές συμπεριφορές). Το c είναι το σημείο από όπου μπορεί να εκκινήσει η θεραπευτική διαδικασία, καθώς περιλαμβάνει αυτόματες σκέψεις, συναισθήματα και συμπεριφορές που είναι πιο εύκολο να τροποποιηθούν και να καταστήσουν τον θεραπευόμενο πιο λειτουργικό.
Προτού εμβαθύνουμε στα επόμενα κομμάτια της γνωσιακής ανάλυσης, ακολουθούμε ουσιαστικά μια αντίστροφη πορεία. Συγκεκριμένα, ξεκινάμε από το παρόν πρόβλημα και αφού ελέγξουμε και τροποποιήσουμε τις ενδιάμεσες πεποιθήσεις, καταλήγουμε στις πυρηνικές και τα σχήματα.
Ο κορμός συνδέει τις αυτόματες σκέψεις (φύλλα) με τις πυρηνικές πεποιθήσεις. Αυτές είναι οι ρίζες του δένδρου, που είναι πιο δύσκολο αλλά όχι ακατόρθωτο να αλλάξουν, γιατί είναι τόσο παλιές όσο το δέντρο και διαμορφώνονται από τη παιδική ηλικία.
Κατά τη διάρκεια της θεραπείας προχωράμε από τα φύλλα (επιφάνεια) προς τις ρίζες (βάθος), που είναι πολύ πιο δύσκολο να τροποποιηθούν. Συχνά οι θεραπευόμενοι αναρωτιούνται αν είναι εφικτό να αλλάξουν οι ρίζες του δέντρου. Σε σχέση με αυτό είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι ναι μεν όσο πηγαίνουμε από την επιφάνεια προς το βάθος τα πράγματα είναι πιο δύσκολα, αλλά κάθε αλλαγή που πραγματοποιείται σε ένα πιο επιφανειακό επίπεδο ανοίγει το δρόμο για ένα ντόμινο αλλαγών και σε μεγαλύτερο βάθος.
